Bẫy thu nhập trung bình là gì? Nguyên nhân và giải pháp

Bẫy thu nhập trung bình đang trở thành một thách thức lớn đối với nhiều quốc gia đang phát triển, trong đó có Việt Nam. Hiện tượng này không chỉ làm chậm tốc độ tăng trưởng kinh tế mà còn ảnh hưởng đến khả năng cạnh tranh quốc gia trong bối cảnh toàn cầu hóa. OPES sẽ cùng bạn phân tích sâu về khái niệm này, nguyên nhân và thực trạng tại Việt Nam cùng những giải pháp khả thi để thoát bẫy thu nhập trung bình.

1. Bẫy thu nhập trung bình là gì?

Bẫy thu nhập trung bình (Middle Income Trap) là một thuật ngữ kinh tế được Ngân hàng Thế giới (World Bank) đưa ra để mô tả hiện tượng một quốc gia đạt đến mức thu nhập trung bình nhưng không thể tiếp tục phát triển để trở thành nước có thu nhập cao.

Theo phân loại của Ngân hàng Thế giới, các nước được chia thành 4 nhóm dựa trên thu nhập quốc dân bình quân (GNI per capita):

• Thu nhập thấp: dưới 1.085 USD.

• Thu nhập trung bình thấp: 1.086 - 4.255 USD.

• Thu nhập trung bình cao: 4.256 - 13.205 USD.

• Thu nhập cao: trên 13.205 USD.

Khi một quốc gia đạt đến nhóm thu nhập trung bình nhưng không thể bứt phá lên nhóm thu nhập cao trong thời gian dài (thường là 10-15 năm), họ được coi là đang rơi vào bẫy thu nhập trung bình. Điển hình như Brazil đã "mắc kẹt" ở mức thu nhập trung bình cao từ những năm 1980 đến nay mà chưa thể vượt lên thành nước phát triển.

Khi một quốc gia đạt đến nhóm thu nhập trung bình nhưng không thể bứt phá lên nhóm thu nhập cao trong thời gian dài

2. Nguyên nhân khiến quốc gia rơi vào bẫy thu nhập trung bình

Để hiểu rõ vì sao Việt Nam sập bẫy thu nhập trung bình, cần phân tích các nguyên nhân sâu xa từ nhiều góc độ kinh tế, xã hội và thể chế. Các yếu tố này thường tác động đồng thời và tạo thành một vòng luẩn quẩn khó thoát ra.

2.1. Phụ thuộc lao động giá rẻ và tài nguyên

Nhiều quốc gia đang phát triển ban đầu dựa vào lợi thế so sánh từ lao động giá rẻ và tài nguyên thiên nhiên để thu hút đầu tư nước ngoài. Mô hình này tuy mang lại tăng trưởng nhanh trong giai đoạn đầu nhưng lại chứa đựng những hạn chế nghiêm trọng.

Khi mức sống người dân được cải thiện, chi phí lao động tăng lên, lợi thế cạnh tranh dựa trên giá rẻ sẽ bị mất dần. Đồng thời, những quốc gia có thu nhập thấp hơn sẽ thay thế vị trí của họ trong chuỗi sản xuất toàn cầu. Điều này đã xảy ra với nhiều nước như Thái Lan và Malaysia, khi các nhà đầu tư chuyển sang Việt Nam, Campuchia để tìm kiếm chi phí thấp hơn.

Hơn nữa, việc phụ thuộc quá nhiều vào tài nguyên thiên nhiên khiến nền kinh tế dễ bị tổn thương trước những biến động giá cả thế giới. Khi giá tài nguyên giảm, GDP có thể sụt giảm mạnh mà không có ngành kinh tế nào khác đủ mạnh để bù đắp.

2.2. Thiếu đổi mới sáng tạo và công nghệ

Đây được coi là nguyên nhân quan trọng nhất dẫn đến bẫy thu nhập trung bình. Trong giai đoạn đầu phát triển, các nước có thể dễ dàng sao chép, học hỏi công nghệ từ các nước tiên tiến. Tuy nhiên, để vượt lên mức thu nhập cao, họ cần phải tự tạo ra những đổi mới mang tính đột phá.

Vấn đề nằm ở chỗ nhiều quốc gia không đầu tư đủ vào nghiên cứu và phát triển (R&D). Theo thống kê, các nước phát triển thường chi ít nhất 2-3% GDP cho R&D, trong khi các nước thu nhập trung bình chỉ đầu tư khoảng 0.5-1% GDP. Sự chênh lệch này tạo ra khoảng cách công nghệ ngày càng lớn.

Bên cạnh đó, việc chuyển giao công nghệ từ nước ngoài thường chỉ dừng lại ở mức độ sản xuất, lắp ráp chứ không phải công nghệ cốt lõi. Điều này khiến các doanh nghiệp trong nước khó có thể phát triển năng lực độc lập và cạnh tranh trên thị trường quốc tế.

Để vượt lên mức thu nhập cao, họ cần phải tự tạo ra những đổi mới mang tính đột phá

2.3. Chính sách, thể chế, môi trường kinh doanh chưa thuận lợi

Yếu tố thể chế đóng vai trò quyết định trong việc một quốc gia có thể thoát bẫy thu nhập trung bình hay không. Những bất cập trong hệ thống pháp luật, chính sách kinh tế và môi trường đầu tư có thể tạo ra nhiều rào cản cho sự phát triển.

Cụ thể, tình trạng tham nhũng, thiếu minh bạch trong hoạt động của chính phủ sẽ làm tăng chi phí giao dịch và giảm hiệu quả phân bổ nguồn lực. Các thủ tục hành chính phức tạp, kéo dài cũng khiến doanh nghiệp mất thời gian và chi phí, giảm khả năng cạnh tranh.

Hơn nữa, việc phân bổ vốn không hiệu quả, ưu tiên các dự án có lợi ích chính trị hơn là hiệu quả kinh tế cũng làm lãng phí nguồn lực quý giá. Nhiều quốc gia đầu tư quá nhiều vào cơ sở hạ tầng vật chất nhưng bỏ ngõ cơ sở hạ tầng mềm như giáo dục, y tế, khoa học công nghệ.

>>> Xem thêm: Top 10+ sách về tài chính nên đọc để quản lý tiền hiệu quả

3. Hậu quả của bẫy thu nhập trung bình

Bẫy thu nhập trung bình gây ra những tác động tiêu cực sâu rộng đến nhiều khía cạnh của đời sống kinh tế - xã hội. Hậu quả đầu tiên và rõ ràng nhất là tốc độ tăng trưởng kinh tế chậm lại đáng kể, từ mức 6-8%/năm trong giai đoạn đầu phát triển xuống còn 3-4%/năm hoặc thậm chí thấp hơn.

Khi tăng trưởng chậm lại, việc tạo ra việc làm mới cũng gặp khó khăn, dẫn đến tình trạng thất nghiệp gia tăng, đặc biệt trong nhóm lao động trẻ có trình độ cao. Điều này tạo ra sự bất bình đẳng thu nhập ngày càng lớn giữa các tầng lớp xã hội, gây bất ổn chính trị và xã hội.

Về mặt đầu tư, các nước rơi vào bẫy thu nhập trung bình thường khó thu hút được dòng vốn FDI chất lượng cao do thiếu lợi thế cạnh tranh rõ ràng. Các nhà đầu tư nước ngoài có xu hướng chuyển sang những nước có chi phí thấp hơn hoặc những nước có công nghệ, thị trường phát triển hơn.

Cuối cùng, tình trạng này có thể dẫn đến sự trì trệ trong phát triển xã hội, khi các vấn đề như ô nhiễm môi trường, già hóa dân số, thiếu hụt nguồn nhân lực chất lượng cao ngày càng trở nên nghiêm trọng mà chính phủ không có đủ nguồn lực để giải quyết.

Việc tạo ra việc làm mới cũng gặp khó khăn, dẫn đến tình trạng thất nghiệp gia tăng

4. Thực trạng bẫy thu nhập trung bình tại Việt Nam

Theo đánh giá của các chuyên gia quốc tế, Việt Nam hiện đang đứng trước nguy cơ rơi vào bẫy thu nhập trung bình. Mặc dù đã đạt được những thành tựu đáng kể trong hơn 3 thập kỷ đổi mới, với GDP bình quân đầu người tăng từ vài trăm USD lên hơn 3.700 USD vào năm 2022, nhưng tốc độ tăng trưởng đang có dấu hiệu chậm lại.

Giáo sư Kenichi Ohno, chuyên gia kinh tế hàng đầu về Việt Nam, nhận định rằng nước ta đang trong bẫy thu nhập trung bình thấp. Ông chỉ ra rằng mặc dù Việt Nam đã có những chính sách hỗ trợ từ Chính phủ, nhưng kết quả chưa thực sự như mong đợi. Động lực tăng trưởng chính vẫn chủ yếu đến từ nỗ lực của con người, vốn FDI, vốn ODA và kiều hối, chứ chưa phải từ sự đổi mới sáng tạo nội tại.

Theo mục tiêu của Việt Nam, đến năm 2045, thu nhập bình quân đầu người cần đạt trên 13.000 USD để trở thành nước phát triển. Để thực hiện được điều này, GDP cần tăng trưởng đều đặn 7-8.5%/năm trong 20 năm tới - một mục tiêu rất thách thức trong bối cảnh kinh tế thế giới biến động.

Theo đánh giá của các chuyên gia quốc tế, Việt Nam hiện đang đứng trước nguy cơ rơi vào bẫy thu nhập trung bình

Các điểm yếu của Việt Nam hiện tại bao gồm sự phụ thuộc quá nhiều vào FDI để xuất khẩu, công nghệ và chuyển đổi cơ cấu kinh tế. Sự tham gia vào chuỗi giá trị toàn cầu của doanh nghiệp trong nước vẫn còn hạn chế. Hệ thống giao thông hiện đại, đặc biệt là mạng lưới đường sắt đô thị phát triển chậm. Bên cạnh đó còn có các vấn đề về môi trường và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên.

Tuy nhiên, Việt Nam vẫn có những lợi thế để thoát bẫy thu nhập trung bình. Theo TS Fred McMahon, việc Việt Nam vẫn là một quốc gia có thu nhập khá thấp lại là một "lợi thế", giúp dễ dàng bắt kịp các nền kinh tế hiện đại. Chính phủ cũng liên tục tung ra nhiều chính sách hỗ trợ tăng trưởng.

5. Giải pháp giúp quốc gia thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình

Để thoát bẫy thu nhập trung bình, các quốc gia cần thực hiện một loạt cải cách toàn diện và đồng bộ. Kinh nghiệm từ những nước thành công như Hàn Quốc, Singapore, Đài Loan cho thấy không có công thức cố định nào, nhưng có những yếu tố chung cần được đặc biệt chú trọng.

5.1. Đổi mới sáng tạo, đầu tư công nghệ

Đây là yếu tố then chốt nhất để vượt qua bẫy thu nhập trung bình. Các quốc gia cần đầu tư mạnh mẽ vào nghiên cứu và phát triển (R&D), tạo ra một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo toàn diện.

Trước tiên, chính phủ cần tăng ngân sách cho R&D lên ít nhất 2% GDP, tập trung vào các lĩnh vực có tiềm năng như công nghệ thông tin, sinh học, năng lượng sạch, trí tuệ nhân tạo. Đồng thời, khuyến khích doanh nghiệp tư nhân đầu tư vào R&D thông qua các chính sách ưu đãi thuế, hỗ trợ tài chính.

Việc chuyển đổi số cũng đóng vai trò quan trọng trong quá trình hiện đại hóa nền kinh tế. Các quốc gia cần xây dựng cơ sở hạ tầng số mạnh mẽ, thúc đẩy ứng dụng công nghệ 4.0 vào sản xuất để nâng cao năng suất lao động.

Bên cạnh đó, phát triển các ngành công nghiệp có giá trị gia tăng cao như điện tử, dược phẩm, công nghệ sinh học sẽ giúp giảm sự phụ thuộc vào các ngành truyền thống có giá trị thấp. Điều này đòi hỏi sự kết hợp chặt chẽ giữa nghiên cứu cơ bản và ứng dụng thực tiễn.

Các quốc gia cần đầu tư mạnh mẽ vào nghiên cứu và phát triển (R&D), tạo ra một hệ sinh thái đổi mới sáng tạo toàn diện

5.2. Cải cách thể chế, nâng cao năng lực cạnh tranh

Môi trường thể chế minh bạch, hiệu quả là nền tảng để thu hút đầu tư và thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững. Các quốc gia muốn thoát bẫy thu nhập trung bình cần thực hiện cải cách thể chế một cách quyết liệt và toàn diện.

Việc tăng cường tính minh bạch trong hoạt động của chính phủ, giảm tham nhũng là ưu tiên hàng đầu. Cần xây dựng một hệ thống pháp luật hoàn chỉnh, nhất quán và dễ thực thi, tạo sự tin tưởng cho các nhà đầu tư. Đồng thời, đơn giản hóa các thủ tục hành chính, ứng dụng công nghệ số trong quản lý nhà nước để giảm thời gian và chi phí giao dịch.

Phát triển mạnh mẽ khu vực kinh tế tư nhân cũng rất quan trọng. Chính phủ cần tạo điều kiện công bằng cho các doanh nghiệp tư nhân cạnh tranh với doanh nghiệp nhà nước, khuyến khích tinh thần khởi nghiệp và đổi mới sáng tạo.

Ngoài ra, việc hội nhập sâu rộng vào nền kinh tế thế giới thông qua các hiệp định thương mại tự do sẽ giúp mở rộng thị trường và thu hút đầu tư nước ngoài chất lượng cao. Tuy nhiên, cần chuẩn bị kỹ càng để tận dụng tối đa lợi ích từ hội nhập.

5.3. Đầu tư giáo dục, phát triển nguồn nhân lực

Nguồn nhân lực chất lượng cao là yếu tố quyết định khả năng đổi mới sáng tạo và năng suất lao động của một quốc gia. Để vượt qua bẫy thu nhập trung bình, cần có một cuộc cách mạng về giáo dục và đào tạo.

Trước tiên, cần cải thiện chất lượng giáo dục cơ bản, đặc biệt là giáo dục STEM (Khoa học, Công nghệ, Kỹ thuật, Toán học) để tạo nền tảng vững chắc cho thế hệ tương lai. Đồng thời, hiện đại hóa chương trình giảng dạy, trang bị cho học sinh những kỹ năng cần thiết trong thời đại số như tư duy phản biện, sáng tạo, làm việc nhóm.

Để vượt qua bẫy thu nhập trung bình, cần có một cuộc cách mạng về giáo dục và đào tạo

Phát triển mạnh hệ thống giáo dục nghề nghiệp và đại học ứng dụng để đáp ứng nhu cầu nhân lực của các ngành công nghiệp hiện đại. Cần tăng cường hợp tác giữa nhà trường và doanh nghiệp để đảm bảo sinh viên ra trường có đủ kỹ năng thực tiễn.

Cuối cùng, xây dựng một hệ thống đào tạo liên tục, học tập suốt đời để giúp người lao động thích ứng với những thay đổi nhanh chóng của công nghệ và thị trường lao động. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh cách mạng công nghiệp 4.0 đang diễn ra mạnh mẽ.

>>> Xem thêm: 11+ các công ty tài chính uy tín và thông tin mới nhất 2025

6. Câu hỏi thường gặp về bẫy thu nhập trung bình

Dưới đây là những câu hỏi phổ biến mà nhiều người quan tâm về bẫy thu nhập trung bình cùng với những giải đáp chi tiết để hiểu rõ hơn về vấn đề này.

6.1. Bẫy thu nhập trung bình có phải là một hiện tượng toàn cầu không?

Bẫy thu nhập trung bình thực sự là một hiện tượng toàn cầu với quy mô rộng lớn. Theo thống kê của Ngân hàng Thế giới, hiện có khoảng 108 quốc gia đang phải đối mặt với thách thức này. Đây không phải là vấn đề riêng của một khu vực địa lý nào mà xuất hiện ở nhiều châu lục khác nhau.

Ở châu Á, nhiều quốc gia như Thái Lan, Malaysia, Philippines đã "mắc kẹt" ở mức thu nhập trung bình trong nhiều thập kỷ. Tại châu Mỹ Latin, Brazil, Argentina, Mexico cũng gặp phải tình trạng tương tự. Ngay cả một số quốc gia ở Đông Âu và Trung Đông cũng không thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình.

Tuy nhiên, cũng có những nước thành công vượt qua như Hàn Quốc (từ những năm 1990), Singapore, Đài Loan, và gần đây nhất là Chile. Điều này chứng minh rằng mặc dù khó khăn, việc thoát bẫy thu nhập trung bình hoàn toàn khả thi nếu có chiến lược phù hợp.

6.2. Việt Nam có đang đối mặt với bẫy thu nhập trung bình không?

Theo nhận định của nhiều chuyên gia trong và ngoài nước, Việt Nam đang có những dấu hiệu của bẫy thu nhập trung bình. Mặc dù đã đạt được tốc độ tăng trưởng ấn tượng trong 3 thập kỷ qua và thu nhập bình quân đầu người đã vượt mức 3.500 USD, nhưng tốc độ này đang có xu hướng chậm lại.

Các dấu hiệu cụ thể bao gồm sự phụ thuộc quá nhiều vào FDI, lao động giá rẻ và xuất khẩu tài nguyên. Năng suất lao động của Việt Nam vẫn thấp so với các nước trong khu vực, chỉ bằng khoảng 1/3 so với Thái Lan và 1/4 so với Malaysia.

Tuy nhiên, Việt Nam vẫn có nhiều lợi thế để thoát bẫy thu nhập trung bình như dân số trẻ, vị trí địa lý thuận lợi, sự ổn định chính trị, và cam kết mạnh mẽ của Chính phủ trong việc thúc đẩy đổi mới sáng tạo và hội nhập quốc tế.

Theo nhận định của nhiều chuyên gia trong và ngoài nước, Việt Nam đang có những dấu hiệu của bẫy thu nhập trung bình

6.3. Có quốc gia nào đã thành công trong việc thoát khỏi bẫy thu nhập trung bình không?

Có một số quốc gia đã thành công thoát bẫy thu nhập trung bình và trở thành nước phát triển, trong đó tiêu biểu nhất là các "Con rồng châu Á". Hàn Quốc là ví dụ điển hình khi chuyển từ nước có thu nhập thấp trong những năm 1960 thành nước phát triển vào đầu những năm 1990.

Bí quyết thành công của Hàn Quốc nằm ở việc đầu tư mạnh vào giáo dục, khoa học công nghệ và xây dựng các tập đoàn đa quốc gia có năng lực cạnh tranh toàn cầu như Samsung, LG, Hyundai. Chính phủ Hàn Quốc cũng thực hiện những cải cách thể chế quan trọng và có chiến lược phát triển dài hạn rõ ràng.

Singapore cũng là một câu chuyện thành công khác, chuyển từ một đảo quốc nghèo khó thành trung tâm tài chính hàng đầu thế giới nhờ vào việc phát triển nguồn nhân lực chất lượng cao, xây dựng môi trường kinh doanh thuận lợi và định vị chiến lược trong chuỗi giá trị toàn cầu.

Đài Loan và Israel cũng là những ví dụ thành công khác, chứng minh rằng với chính sách đúng đắn và quyết tâm chính trị, các quốc gia hoàn toàn có thể vượt qua bẫy thu nhập trung bình.

Các bài viết liên quan:

• Hướng dẫn cách đọc báo cáo tài chính cho người mới chi tiết

• Điểm danh 28+ các chỉ số tài chính doanh nghiệp cần nắm rõ

Bẫy thu nhập trung bình là một thách thức lớn nhưng không phải không thể vượt qua. OPES hy vọng những phân tích và thông tin trong bài viết này đã giúp bạn hiểu rõ hơn về bẫy thu nhập trung bình - một trong những thách thức kinh tế quan trọng nhất của thế kỷ 21. Ra đời từ năm 2018, OPES mang trong mình DNA công nghệ cùng sức mạnh từ hệ sinh thái số thuộc VPBank, đang từng bước khẳng định vị thế nhà bảo hiểm số hàng đầu tại Việt Nam. Với sự thấu hiểu thị trường & khách hàng, OPES sở hữu danh mục sản phẩm bảo hiểm phi nhân thọ đa dạng như: Sống vui khỏe, Ở an nhiên, Lái chu toàn và nhiều sản phẩm thêm TRẢI NGHIỆM MỚI cho cuộc sống tối ưu.